دانشگاه تبریز با بیش از 75 سال سابقه از معتبرترین و مهمترین دانشگاه‌های جامع کشور محسوب می‌شود. این دانشگاه با نام اولیه دانشگاه ملی آذربایجان در سال 1325 با دو بخش پزشکی و تربیت دبیر شروع به فعالیت کرد. بخش تربیت معلم این دانشگاه با ارائه رشته‌های زبان و ادبیات، تاریخ و جغرافیا، طبیعیات و شیمی، و ریاضیات و فیزیک پا به عرصه نظام آموزش عالی کشور گذاشت. بخش پزشکی سال‌ها بعد از این مجموعه جدا شد و دانشگاه‌های محقق اردبیلی، مراغه، و بناب از این دانشگاه منشعب شدند. دانشگاه تبریز در زمینی به وسعت تقریبی 600 هکتار، در مجاورت دانشگاه علوم پزشکی تبریز و در بلوار 29 بهمن قرار گرفته است.
طبق اعلام وبگاه رسمی دانشگاه در سال 1403، در حال حاضر این دانشگاه با بیش از 800 عضو هیئت علمی، دارای 24000 دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی است.
این دانشگاه دارای چندین مرکز پژوهشی و تحقیقاتی به قرار زیر است:
پژوهشکده فیزیک کاربردی و ستاره‌شناسی، پژوهشکده محیط زیست، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، مؤسسه مطالعاتی و تحقیقاتی قفقاز، آناتولی و آسیای میانه، مؤسسه تحقیقات علوم اسلامی- انسانی، مؤسسه تحقیقات اجتماعی، مرکز پژوهشی ژئوتوریسم، گروه پژوهشی جغرافیا، مرکز پژوهشی ریاضیات در صنعت، مؤسسه پژوهشی مهندسی و علوم آب، مرکز تحقیقات علوم و فناوری زیستی.
دانشگاه تبریز در چند حوزه موفق به دریافت عنوان قطب علمی شده است: اصلاح مولکولی غلات (گندم وجو)، هیدروانفورماتیک، فوتونیک، و جامعه‌شناسی سلامت.
آن‌گونه که در وبگاه رسمی دانشگاه در سال 1403 درج شده است، در این دانشگاه با حدود 100 گروه آموزشی فعال، بیش از 66 رشته در دوره کارشناسی، 230 رشته در دوره کارشناسی ارشد و 120 رشته در دوره دکتری ارائه می‌شود.
دانشگاه تبریز بعد از دانشگاه تهران دارای بیشترین تعداد دانشکده است. 17 دانشکده و 3 واحد (دانشکده) اقماری این دانشگاه به قرار زیر است:
دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشکده الهیات و علوم اسلامی، دانشکده برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشکده دام‌پزشکی، دانشکده شیمی، دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشکده ریاضی، آمار و علوم کامپیوتر، دانشکده علوم طبیعی، دانشکده فیزیک، دانشکده کشاورزی، دانشکده مهندسی برق و کامپیوتر، دانشکده مهندسی شیمی و نفت، دانشکده مهندسی عمران، و دانشکده مهندسی مکانیک.
3 واحد اقماری: دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی اهر، دانشکده فنی و مهندسی میانه، و دانشکده فنی و مهندسی مرند.
دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی از هسته‌های اولیه شکل‌گیری دانشگاه محسوب می‌شوند. در سال 1325 دانشکده ادبیات و علوم انسانی با ارائه دو رشته زبان و ادبیات فارسی و تاریخ و جغرافیا آغاز به کار کرد و به مرور تغییرات بسیاری کرد. در سال 1367 این دانشکده به دو دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی و دانشکده علوم انسانی و علوم اجتماعی تقسیم شد. اکنون دانشکده زبان و ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی در 6 گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، زبان و ادبیات انگلیسی، زبان و ادبیات فرانسه، فلسفه، (این 4 گروه در هر سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری فعالند)، فرهنگ و زبان‌های باستانی (ارائه دوره کارشناسی ارشد)، و زبان و ادبیات ترکی آذری (ارائه دوره کارشناسی) فعالیت خود را ادامه می‌دهد.
دانشکده حقوق و علوم اجتماعی یکی از سه دانشکده تفکیک شده از دانشکده علوم انسانی و علوم اجتماعی در سال 1391 است. این دانشکده اکنون در 4 گروه آموزشی علوم اجتماعی، حقوق، تاریخ و علوم سیاسی فعالیت دارد و بیش از 1000 دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی (حدود 600 دانشجو در مقطع کارشناسی، 300 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد و 100 دانشجو در مقطع دکتری) در آن مشغول به تحصیل هستند.
دانشکده ریاضی، آمار و علوم کامپیوتر در بخش ریاضی (1330) از اولین بخش‌های اضافه شده به دانشگاه تبریز است و هر چند این بخش به علت کمبود امکانات مدتی تعطیل شد، مجدداً در سال 1345 با تربیت دبیر ریاضی پذیرش دانشجو را از سر گرفت و حتی کمی بعد دوره کارشناسی ارشد ریاضی را راه‌اندازی کرد. دانشکده در حال حاضر با حدود 60 عضو هیئت علمی در 4 گروه آموزشی ریاضی محض، ریاضی کاربردی، آمار، و علوم کامپیوتر، میزبان بیش از 400 دانشجو در مقطع کارشناسی، 260 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد و 110 دانشجو در مقطع دکتری است. این دانشکده در رشته آمار دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد را برگزار می‌کند و در دو رشته ریاضی و علوم کامپیوتر تا مقطع دکتری فعال است.
دانشکده فیزیک در ابتدای امر با ایجاد رشته فیزیک در سال 1339 در دانشگاه تبریز زمینه شکل‌گیری آن فراهم شد و هرچند تا سال 1374 در قالب یک گروه آموزشی در دانشکده علوم به فعالیت ادامه داد سرانجام به یک دانشکده مستقل تبدیل شد. هم‌اکنون این دانشکده با حدود 40 عضو هیئت علمی در 5 گروه آموزشی فیزیک اپتیک و لیزر، فیزیک ماده چگال، فیزیک پلاسما، فیزیک هسته‌ای، و فیزیک نظری و اختر فیزیک، علاوه بر دوره کارشناسی فیزیک و فیزیک مهندسی، به ارائه رشته-گرایش‌های متنوعی در مقطع تحصیلات تکمیلی (10 رشته-گرایش کارشناسی ارشد و 11 رشته-گرایش دکتری) مشغول است.
دانشکده کشاورزی که در سال 1334 فعالیت خود را آغاز کرد، دومین مرکز آموزش عالی راه‌اندازی‌شده در حوزه کشاورزی بعد از دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران در کشور است. این دانشکده هم‌اکنون با بیش از 120 عضو هیئت علمی به 12 گروه آموزشی مهندسی آب، اقتصاد کشاورزی، علوم باغبانی، علوم و مهندسی خاک، اکوفیزیولوژی گیاهی، به‌نژادی و بیوتکنولوژی گیاهی، علوم دامی، علوم و صنایع غذایی، مهندسی فضای سبز، گیاه‌پزشکی، ترویج و توسعه روستایی، و ماشین‌های کشاورزی تقسیم شده است و تا مقطع دکتری رشته-گرایش‌های بسیار متنوعی را ارائه می‌دهد.
دانشکده مهندسی مکانیک که در سال 1382 به دانشکده‌ای مستقل تبدیل شد، پیش از آن به عنوان یک گروه آموزشی در دانشکده فنی که در سال 1337 تأسیس شده بود فعالیت داشت. این دانشکده یکی از مهم‌ترین و فعال‌ترین دانشکده‌های این دانشگاه است. در حال حاضر در این دانشکده بیش از 40 عضو هیئت علمی در 5 گروه آموزشی شامل مهندسی مکانیک، مهندسی ساخت و تولید، مهندسی مواد، مهندسی صنایع، و مهندسی مکاترونیک فعالیت دارند و حدود 1800 دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی (حدود 1200 نفر در مقطع کارشناسی، 450 نفر در مقطع کارشناسی ارشد، 150 نفر در مقطع دکتری و 6 نفر پسادکتری) در آن مشغول به تحصیل هستند.
دانشکده دام‌پزشکی در قالب اولیه آموزشکده دام‌پزشکی و با ارائه رشته کاردانی دام‌پزشکی در سال 1366 فعالیت خود را آغاز کرد و سپس با پذیرش دانشجو در دوره دکتری عمومی‌دام‌پزشکی در سال 1384 تبدیل به دانشکده شد. در این دانشکده 4 گروه آموزشی علوم پایه، پاتوبیولوژی، بهداشت مواد غذایی و آبزیان، و علوم درمانگاهی حضور دارند که افزون بر ارائه رشته دکتری عمومی دام‌پزشکی، در مقطع کارشناسی رشته‌های بهداشت مواد غذایی، بهداشت و بازرسی گوشت و علوم آزمایشگاهی دام‌پزشکی پیوسته و ناپیوسته، کارشناسی ارشد در رشته‌های بهداشت و کنترل کیفی مواد غذایی، بیوشیمی بالینی، باکتری‌شناسی دام‌پزشکی، انگل‌شناسی دامپزشکی، بافت‌شناسی دام‌پزشکی و دروه دکتری تخصصی فناوری تولیدمثل در دام‌پزشکی فعالیت دارند.
دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی اهر در سال 1385 با نام آموزشکده کشاورزی به عنوان مجموعه‌ای از دانشگاه تبریز تأسیس شد و در سال 1390 به دانشکده ارتقا جایگاه یافت. در این دانشکده رشته‌های مهندسی علوم دامی، علوم و مهندسی باغبانی، علوم ومهندسی جنگل، و علوم و مهندسی صنایع غذایی در مقطع کارشناسی و دو رشته مدیریت جنگل و مهندسی علوم دامی (با گرایش‌های تغذیه دام و طیور، ژنتیک و اصلاح دام، فیزیولوژی دام، و پرورش زنبور عسل) در مقطع کارشناسی ارشد ارائه می‌شود.
دانشکده فنی و مهندسی میانه یکی از واحدهای اقماری دانشگاه تبریز است و تاکنون رشته مهندسی کامپیوتر و مهندسی مکانیک در دوره کارشناسی و همینطور رشته صنایع و خط و ابنیه (راه‌آهن) در مقطع کاردانی در آن ارائه شده است.
دانشکده فنی و مهندسی مرند در سال 1374 به عنوان یکی از واحدهای تابعه دانشگاه تبریز شروع به فعالیت کرد و با 3 گروه آموزشی تاکنون رشته‌های مهندسی عمران، مهندسی نقشه‌برداری و ریاضیات و کاربردها در دوره کارشناسی و رشته‌های کاردان فنی عمران، مهندسی تکنولوژی عمران- نقشه‌برداری، و مهندسی اجرایی عمران در دوره کارشناسی ناپیوسته، را ارائه داده است.
دانشگاه تبریز با هدف ارائه دوره‌های تحصیلات تکمیلی اقدام به تأسیس دو پردیس کرده است؛ در سال 1388 پردیس بین‌الملل این دانشگاه با هدف جذب دانشجویان ایرانی و غیرایرانی در منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس در شهر جلفا راه‌اندازی شد. این پردیس در حال حاضر در دوره کارشناسی ارشد با حدود 40 رشته و در دکتری با حدود 50 رشته در حال فعالیت است. کمی بعد از آن در سال 1392 پردیس خودگردان تبریز این دانشگاه راه‌اندازی شد که تاکنون با ارائه بیش از 190 رشته کارشناسی ارشد و 20 رشته دکتری پرداخته است.
جایگاه دانشگاه تبریز در رتبه‌بندی‌های دانشگاهی
در رتبه‌بندی جهانی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در سال 2023 که همه انواع دانشگاه‌ها را دربرمی‌گیرد این دانشگاه با احراز رتبه 1400 – 1201 جایگاه 19 را به خود اختصاص داده است.
در بین ده دانشگاه برتر کشور در معیار پژوهش در رتبه‌بندی جهانی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در سال 2023، این دانشگاه حضور دارد و در رتبه 10 قرار گرفته است.
بر اساس آخرین رتبه‌بندی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در بازه زمانی 01-1400 از دانشگاه‌های جامع کشور، این دانشگاه رتبه 8 کشوری را به خود اختصاص داده است.
بر اساس رتبه‌بندی موضوعی کیو.اس (QS) 2024: در حوزه موضوعی شیمی، این دانشگاه رتبه جهانی 500-451 را کسب کرده است و به این ترتیب در جایگاه پنجمین دانشگاه برتر کشور در این حوزه قرار گرفته است. در حوزه موضوعی مکانیک، هوافضا و ساخت و تولید، این دانشگاه رتبه جهانی 450-401 را کسب کرده است و در جایگاه پنجمین دانشگاه برتر کشور در این حوزه قرار گرفته است.
بر اساس رتبه‌بندی موضوعی تایمز سال 2024 این دانشگاه از بهترین دانشگاه‌های کشور در حوزه موضوعی علوم اجتماعی، علوم زیستی و علوم کامپیوتر است:
در آن رتبه‌بندی دانشگاه تبریز در حوزه علوم اجتماعی در رتبه 500 – 401 جهانی قرار گرفته و با کسب رتبه یک برترین دانشگاه کشور محسوب می‌شود.
در حوزه علوم زیستی رتبه 500 – 401 جهانی را کسب کرده است و به این ترتیب دومین دانشگاه برتر کشور در این حوزه، بعد از دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان است.
در حوزه علوم کامپیوتر رتبه 500 – 401 جهانی را کسب کرده است و به این ترتیب پنجمین دانشگاه برتر کشور در این حوزه است.